چولی بافی ، ناگفته های صنایع دستی کهن گرمه - مجله پیامک مسعود

میراث آریا: اهالی گرمه در پاییز ساقه های نازک را از درخت بید جدا می نمایند. شاخه ها که بسیار نرم و منعطف هستند با نام ترکه خوانده می شوند و تاروپود چولی را تشکیل می دهند. دست بافته هایی که حاصل در هم تنیدن ترکه ها هستند و چولی بافی نامیده می شود.

این فن در استان از رونق و فراوانی بسیاری برخوردار بوده و احتیاجهای منطقه را تأمین می نموده است و تمام مراحل فراوری از طریق اهالی منطقه انجام می گرفته است که به مرورزمان با آمدن صنایع چوب و ابزارهای مقرون به صرفه پلاستیکی، سختی مراحل کار، عدم وجود امکانات کافی، جولان دلالان و نبود بازار مناسب برای فروش محصولات و نقص بازاریابی مصرف چولی در میان اهالی کمتر شده است و در خطر ازبین رفتن قرار گرفته است.

سبدبافی به عقیده بسیاری از محققان، پس از سنگ تراشی قدیمی ترین صنعتی است که انسان با آن آشنایی حاصل نموده است. این صنعت منشأ بسیاری از صنایع دستی دیگر از جمله پارچه بافی، گلیم بافی، بامبوبافی، سفالگری و کوزه گری است. هنگامی که بشر هنوز با صنعت سفالگری آشنا نشده بود وی سبدها را با گل پوشانده در روی آتش می پخت تا وسیله ای به دست آورد که کاربردهای مختلفی نظیر نگهداری آب داشت (بسیاری از انواع کوزه ها و سفالینه های روزگاران نوسنگی و مس، نی ها یا ترکه هایی در خود دارند و نشانه آن است که سفالگری اصلاً از فن سبدبافی پدیدآمده است.) بافتن گلیم و قالی و انواع پارچه ها ازروی سبدبافی و حصیربافی اقتباس شده است. قدیمی ترین نمونه دست باف به حدود 6 هزار سال قبل تعلق دارد، درحالی که نمونه های حصیربافی مکشوفه در آفریقا به پیش از این تاریخ مربوط می شود. اگر قبول داشته باشیم که صنعت سفالگری در حدود 10 هزار سال پیش پا به عرصه وجود گذاشته است. سبدبافی و حصیربافی عمری بیش از این مدت دارند.

از سبد در میزان ها و شکل های مختلف به عنوان ظرف استفاده می شود و حصیر برای پوشاندن کف و سقف به کار می رود. سبدبافی از صنایع دستی و خانگی بسیار رایج است و مصارف گوناگون دارد. زنبیل، کلاه، سفره، سبد، آبکش و زیر داغی از محصولات این رشته است. حصیر و سبد تنها جنبه مصرفی ندارند بلکه تعداد قابل توجهی از حصیرها و سبدهایی که بافته می شود و مخصوصاً سبد و حصیرهای رنگی دارای جنبه های هنری و تزئینی است.

مراحل فراوری چولی بافی

برای شروع بافت، ابتدا شاخه های نازک مناسب بافت چولی را از درخت بید سفید شاخه های آن اغلب نازک، گاهی تقریباً واژگون و اغلب به رنگ قهوه ای مایل به قرمزند، جدا نموده و متناسب با بلندی چوب ها از یکدیگر تفکیک شده ، سپس شاخ و برگ های ریز اطراف ترکه ها را می برند .

پاک کردن یا تمیزکردن بید به این صورت است که بعد از هرس کردن درخت، ترکه ها را دانه به دانه از شاخه اصلی جدا می نمایند. گره های روی ترکه ها را با قیچی می زنند و صافش می نمایند. بعد هم شاخه های ریزودرشت را از هم جدا می نمایند. هرچه محصول کوچک تر باشد، شاخه های ظریف تر و باریک تری احتیاج دارد.

ترکه های انتخاب شده برای کار را، مضربی از 4 در نظر گرفته و ترکه های چهارتایی را با هم جفت نموده به صورت دو دسته عمود بر روی یکدیگر قرار می گیرند پس از آن بافت با دو ترکه بافتنی نامیده می شود ، شروع می شود.

در ابتدا برای اینکه ترکه ها سوار بر هم از حالت اولیه خارج نشوند بافتنی را تازده و چهار ترکه بین آن قرار می گیرد ( دو بافتنی روی چهار ترکه ، دو بافتنی زیر چهار ترکه) و به صورت چهارتا زیر چهارتا رو از چهار طرف یک یا دو بار عبور داده ، سپس هر بافتنی به روش یکی زیر یکی رو دورتادور مربع تشکیل شده ، بافته می شود.

هنگام بافت چولی که حالت گود دارد، جهت گودی دادن به بافت، ترکه ها را با دست خم نموده و ترکه ها بافتنی را زیردست حالت داده و از لابه لای هم عبور می دهند. با تکرار این عمل به بافت، حالت کفی و دیواره داده می شود. در مرحلۀ بافت چند عدد از ترکه ها در کنار یکدیگر و چند عدد دیگر به صورت متقاطع روی آن ها قرار می گیرد تا تشکیل یک کاسه دهد.

بعد از انتها بافت قسمت پائین، در محلی که قرار است از آنجا لبۀ کار بافته شود، به بافت بدنه چولی، حالت مارپیچی می دادند و کار را به شیوۀ قبلی ادامه می دادند و انتهای کار را نیز به صورت مارپیچ خم می کردند و محصول نهایی چولی یا آبکش برنج بافته می شد. مرحله بعد مرحله اصلاح چولی است. بعد از اینکه بافت چولی به اتمام رسید، احتیاج است سر ترکه های اضافی اطراف چولی که از بافت بیرون قرار گرفته از طریق کارد، برش داده شوند. بدین صورت بدنه چولی حالت هموار و یکنواخت تری به خود می گیرد.

در صنایع دستی چولی بافی از قدیمی ترین بافته های بشر است. از همان زمان که بشر با تنیدن ساقه ها و شاخه های نازک درهم آشنا شد، چولی بافی نیز شروع شد. این هنر در قدیم جز آن دسته ازصنایعی محسوب می شدکه بیشتر جنبه کاربردی داشت تا هنری و عمدتا برآورنده احتیاجهای مصرفی محلی و منطقه ای به شمارمی رفت. در نقاط مختلف ایران بنا بر طبیعت هر منطقه، از الیاف طبیعی آن برای بافت چولی (آبکش) استفاده می شود. دراستان خراسان شمالی از شاخه های درخت بید سفید و در این اواخر از شاخه های بیدمشک استفاده می نمایند. این صنایع دستی تا به امروز بی هیچ تغییری ادامه یافته است.

مراحل فراوری چولی بافی به تازگی در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.