برنامه ایران برای ساخت ماهگرد و منظومه ماهواره ای - مجله پیامک مسعود

در این 4 دهه، کشورمان در زمینه پرتاب ماهواره و پرتابگر، توسعه زیرساخت های فضایی، ناوبری، علوم اکتشافات، سنجش از دور و ارتباطات ماهواره ای، پروژه های متعددی را اجرا نموده است. با این دستاوردها، ایران نهمین کشور جهان است که صاحب چرخه کامل فناوری فضایی شده و به دانش پایگاه پرتاب، پرتابگر، ماهواره، ایستگاه دریافت و کنترل ماهواره و ایستگاه داده های ماهواره ای دست یافته است.

مرتضی براری، رئیس سازمان فضایی ایران و معاون وزیر ارتباطات در مصاحبه با خبرنگاران، با اشاره به گام هایی که دانشمندان کشورمان برای تحقق این اقتدار علمی برداشته اند، از برنامه ریزی برای تثبیت ماهواره ایرانی در مدار لئو، طراحی و ساخت منظومه ماهواره ای و نیز حرکت به سمت فرستادن ماهگرد به سیاره ماه خبر می دهد.

مشروح این مصاحبه که به مناسبت روز ملی فناوری فضایی اجرا شده است، به توضیح زیر است:

* همانطور که پیش از این از سوی شما اعلام شد، کشور ما با دستیابی به دانش بخش های مختلف فضایی، صاحب چرخه کامل این فناوری شده است. هم اکنون برنامه های سازمان فضایی ایران برای حفظ این اقتدار و نیز تداوم و توسعه گام هایی که تا به امروز در حوزه فناوری فضایی برداشته شده، چیست و چه پروژه هایی در این زمینه تعریف شده است؟

مطابق با نقشه راه فناوری فضایی کشور ما 4 گام را در برنامه فضایی دنبال می کنیم؛ گام نخست مربوط به دستیابی کشور به مدار 250 کیلومتر زمین است که در این گام 4 ماهواره امید، نوید، فجر و رصد در این مدار قرار گرفتند. گام دوم این است که بتوانیم ماهواره ها را در مدار 500 کیلومتری از سطح زمین قرار دهیم. برای تحقق این هدف پرتابگر سیمرغ و ماهواره های پارس، ظفر و طلوع طراحی و ساخته شده اند؛ در گام سوم باید بتوانیم ماهواره خود را در مدار هزار کیلومتر از سطح زمین قرار دهیم که برای این فاز، ماهواره بر سفیر، ماهواره ایرانی را در مدار قرار می دهد. به این ترتیب عملاً دستیابی به مدار لئو تکمیل و تثبیت می گردد.

در نهایت در گام چهارم، هدف این است که به مدار ژئو که 36 هزار کیلومتری سطح زمین است، دست پیدا کنیم.

* کشور ما هم اکنون در کدام گام قرار گرفته است و چه برنامه هایی باید اجرا گردد تا شاهد موفقیت ایران در رسیدن به گام چهارم نقشه راه فناوری فضایی باشیم؟

ما هم اکنون در مراحل نهایی گام دوم هستیم اما اقدامات و زیرساخت های لازم برای گام سوم و چهارم نیز آغاز شده است. برای مثال راه اندازی پایگاه پرتاب چابهار، طراحی و ساخت ماهواره بر سریر و سروش در بخش پژوهش و فناوری مطابق با نقشه راه آغاز شده است.

همانطور که می دانید بخش فضایی کشور از ابتدای انقلاب همیشه مورد تحریم بوده و تمام زیرساخت های مرتبط با فناوری فضایی با یاری متخصصان داخلی تکمیل شده است. متخصصان و دانشگاهیان این عرصه در توسعه برنامه فضایی در بخش های مختلف ماهواره، ماهواره بر، پایگاه پرتاب و ایستگاه زمینی نقش بسیار ممتازی داشته است. هم اکنون نیز توسعه فناوری و پیدا کردن گلوگاه فناوری برای تحقق گام های سوم و چهارم نقشه راه توسط دانشگاه ها پیگیری می گردد.

در این فرآیند برنامه این است که توسعه فناوری در دانشگاه انجام گردد اما بخش خصوصی پروژه ها را دنبال کند و به نوعی ساخت ماهواره از این پس توسط بخش خصوصی انجام گردد. به همین دلیل دیگر برای ساخت ماهواره با دانشگاه قرارداد نمی بندیم. بلکه قرارداد ساخت ماهواره با سرمایه گذاری بخش خصوصی با این شرط که تمام تست های آن فضایی باشد و ماهواره را در مدار تحویل بگیریم، منعقد می کنیم. براین اساس ماهواره و پرتابگر بیمه خواهند بود و زمانی که در مدار قرار گیرد و سرویس دهی خود را آغاز کند، پرداخت ها انجام خواهد شد.

به این ترتیب ساخت ماهواره های پارس 2 و ناهید 3 مطابق این فرآیند و با همکاری بخش خصوصی و شرکت های دانش بنیان و استفاده از ظرفیت دانشگاهی پیگیری و محقق خواهد شد.

* آیا این ماهواره ها برای تثبیت مدار لئو و رسیدن به مدار 500 کیلومتری زمین در دستور کار است؟ به طور کل برای تکمیل و تثبیت دستیابی به مدار لئو چه فرآیندهایی قرار است دنبال گردد؟

یکی از اولویت های برنامه 10 ساله دوم فضایی، تثبیت فناوری فضایی در مدار 500 کیلومتر زمین و بالاتر است که بتوان خدمات به جامعه داد. در این راستا ساخت پرتابگرهای سیمرغ و ذوالجناح و نیز ماهواره های ظفر، پارس، ناهید یک و ناهید دو با این هدف اجرا شده است.

برای تثبیت دستاوردهای فضایی در مدار لئو پیش بینی می گردد که تا سرانجام دولت، 6 پرتاب مداری (در مدار 500 کیلومتری) و 2 پرتاب زیرمداری را امتحان کنیم.

کوشش این است که در مدار لئو قابلیت ها را توسعه داده و تا 6 ماه آینده، موقعیت خود را در آن تثبیت کنیم. به طور کلی مهمترین اولویت ما تثبیت دستیابی به ماهواره ایرانی در مدار لئو است. چرا که امروزه بیشترین کاربردها در این مدار صورت می گیرد.

برای مثال هم اکنون ماهواره های مخابراتی که در جهان تحت پروژه هایی مانند استارلینک، وان وب، تله ست و امثالهم برای اینترنت ماهواره ای آغاز شده در مدار لئو قرار می گیرند و از این حیث ما نیز کوشش می کنیم که ماهواره خودمان را در این مدار قرار دهیم.

* توسعه فناوری فضایی در مدار پایین (لئو) چه اهمیتی دارد و آیا کشور ما نیز مطابق با سایر کشورها برای دستیابی به اینترنت ماهواره ای در حال برنامه ریزی است؟

توسعه فناوری فضایی در مدار لئوی زمین بستری را فراهم می نماید که ماهواره ها بتوانند سرویس های مخابراتی و اینترنتی را در مقایسه با ارتباطات سیار و زمینی ارائه دهند. تا به امروز توسط این شرکت ها سرعت 150 مگابیت بر ثانیه و با تأخیر دریافت 20 میلی ثانیه از سوی منظومه های ماهواره ای به ثبت رسیده است و به نوعی کیفیت اینترنت ماهواره ای قابل رقابت با ارتباطات سیار در جهان شده است.

شرکت های مختلفی در کوشش هستند که بتوانند اینترنت ماهواره ای ارائه نمایند و یکی از گلوگاه ها در این بحث، قراردادن ماهواره ها در مدار است. برای مثال استارلینک برنامه ریزی نموده که 42 هزار ماهواره را طی 2 فاز در مدار قرار دهد.

از این رو ما نیز کوششمان این است که مدار لئو را تثبیت نموده و با همکاری بخش خصوصی، منظومه ماهواره ای خودمان را در مدار قرار داده و توسعه دهیم.

ما برای منظومه ماهواره ای یک برنامه 10 ساله داریم که ساخت این منظومه با سرمایه گذاری بخش خصوصی در حوزه پهن باند و باند باریک (broadband و narrowband) و ناوبری و یاری ناوبری اجرایی گردد. برای این پروژه یک کنسرسیوم در کشور شکل گرفته است و یک تیم فنی در حال کار روی این پروژه است که امیدواریم پس از تثبیت ماهواره در مدار لئو، تست های منظومه ماهواره ای انجام و تعدادی ماهواره در مدار قرار گیرد.

البته ما تصمیم به رقابت با شرکت های دیگر را نداریم و قصدمان این است که شبکه منطقه ای خودمان را با قابلیت های خاص پوشش دهیم. در این پروژه برنامه ما ارائه خدمات b2c (مصرفی کاربران) نبوده و بیشتر قصد ارائه خدمات پشتیبان به اپراتورها مدنظر است. اما ممکن است در آینده به سمت توسعه ارائه خدمات کاربران نیز برویم.

* فرآیند دستیابی به گام چهارم که رسیدن به مدار ژئو (36 هزار کیلومتر) است، چگونه دنبال می گردد؟ آیا در امتداد گام های دوم و سوم برنامه هایی را برای این هدف در دستور کار دارید؟

مطابق نقشه راه فناوری فضایی کشور، فرآیند ساخت ماهواره برای دستیابی به مدار 36 هزار کیلومتری زمین در حوزه ماهواره های مخابراتی از ساخت ماهواره ناهید یک آغاز شده و تا ناهید 5 و ماهواره ایران ست که ماهواره عملیاتی است، دنبال می گردد. ماهواره مخابراتی ناهید 2 و بلوک انتقال مداری سامان که در پژوهشگاه فضایی ایران ساخته شده تا انتهای سال تحویل سازمان فضایی ایران می گردد و تست پرتابگر آغاز خواهد شد. همزمان نیز قرارداد ساخت ماهواره ناهید 3 و بلوک انتقال مداری 2 با این پژوهشگاه در حال انعقاد است که این ماهواره با ماهواره بر سریر برای پرتاب ماهواره به بالای 10 هزار کیلومتر طراحی شده و در دستور کار قرار گرفته است.

* ماهواره های ناهید 2 و ناهید 3 چه ویژگی ها و تفاوت هایی نسبت به ناهید یک دارند؟

ماهواره ناهید 2 یک ماهواره مخابراتی در راستا دستیابی به ماهواره ها در مدار ژئو است. ما در کوشش هستیم بخشی از زیرسامانه های ماهواره های مخابراتی مانند فرستنده و گیرنده اطلاعات که باعث ارتباط مکالمه می گردد را روی این ماهواره تست کنیم. در این ماهواره قصد این است که تست ارتباطات در باند مایکروویو انجام گردد.

این ماهواره دارای یک پیشرانش است که قابلیت جابجایی ماهواره در آن وجود دارد و اولین ماهواره مخابراتی خواهد بود که این تکنولوژی در آن وجود دارد.

ماهواره ناهید 2 حدود 125 کیلو وزن دارد و جزو میکروماهواره ها محسوب می گردد که با عمر بیش از 2 سال در مدار بالای 500 کیلومتر قرار می گیرد.

در ناهید 3 برنامه ریزی برای دستیابی به مدار بالای 10 هزار کیلومتر تر خواهد بود و کل زیرسیستم های بالای 10 هزار کیلومتر تست می شوند. در ناهید 4 مدار بالای 20 هزار کیلومتر مدنظر است و ما کم کم خود را برای دستیابی به مدار 36 هزار کیلومتر زمین با ماهواره مخابراتی ناهید 5 آماده می کنیم. به طور کل مطابق با یک نقشه راه این راستا را توسعه می دهیم.

از سوی دیگر با توجه به اینکه صندلی ایران در موقعیت 43.5 درجه نقطه مداری مهرماه سال جاری سرانجام می یافت، خوشبختانه با دفاعیه حقوقی که در اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) انجام گرفت و مستنداتی که ارائه شد توانستیم این نقطه مداری را برای 3 سال آینده تثبیت کنیم. به همین دلیل مهمترین کوشش ما این است که یک ماهواره در این نقطه مداری قرار گیرد.

* برای تحقق این اهداف قرار بود اپراتور ماهواره وارد کار گردد. هم اکنون آخرین شرایط شکل گیری اپراتور ماهواره در کشور چیست و آیا بخش خصوصی تمایلی به سرمایه گذاری در پروژه های فضایی را دارد؟

هزینه های پروژه های فضایی و ریسک آن بسیار بالا بوده و در تمام جهان نیز از ظرفیت های بخش خصوصی استفاده می نمایند. به این معنی که دولت ها نقش تسهیل گری و بسترسازی لازم را برای ورود و سرمایه گذاری بخش خصوصی به این پروژه ها انجام می دهند. هم اکنون نیز آمارها نشان می دهد که 76 درصد بخش فضایی در جهان در اختیار بخش خصوصی و پروژه هایی مانند اسپیس ایکس و وان وب را بخش خصوصی عملیاتی نموده اند. باید گفت که امروز دیگر فضا به یک حوزه مالی تبدیل شده و اولویت ما نیز این است که بخش خصوصی توانمند در این حوزه وارد گردد.

از این جهت هم اکنون موافقت اصولی برای فعالیت اپراتور ماهواره مخابراتی که دستیابی به مدار ژئو را محقق می نماید توسط سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی صادر شده است و بخش خصوصی در حال سرمایه گذاری در عرصه ماهواره های مخابراتی است تا چند سال آینده شاهد ارائه خدمات در این حوزه باشیم.

در حوزه ماهواره های سنجشی نیز بخش خصوصی برای خرید ماهواره سنجشی با دقت بالا (های رزولوشن) ورود پیدا نموده و به زودی قرارداد آن نیز نهایی خواهد شد.

* با وجودی که شیوع کرونا بسیاری از پروژه های کشور را با کندی روبرو نموده است، آیا پروژه های مرتبط به بخش فضایی نیز همین رویه را طی می نماید و زمان بندی آنها به تأخیر افتاده است؟

ما به جد پروژه های مدنظر را دنبال می کنیم. برای مثال متخصصان پژوهشگاه فضایی بیش از 300 ساعت در ماه کار می نمایند. پروژه های متعددی در دست آغاز و به سرعت در حال اجرا است. محموله قرارگیری ماهواره در مدار ژئو در حال آماده سازی است. در کنار آن ورژن دوم ماهواره پارس را با نام پارس پلاس آغاز نموده ایم؛ چندین ماهواره کیوب ست و بلوک انتقال مداری 2 برای دستیابی به مدار 10 هزار کیلومتر در دست طراحی و ساخت است و فعالیت ها ادامه دارد. توسعه فناوری در حال اجرا است و فقط نباید پرتاب ماهواره به منزله انجام پروژه در نظر گرفته است.

هم اکنون ماهواره پارس یک و طلوع و ناهید یک آماده پرتاب است.

*موضوعی که سال جاری نیز در خصوص سازمان فضایی پررنگ بود و با اظهارنظرهایی نیز همراه شد مربوط به بودجه این سازمان است. همانطور که می دانید سازمان فضایی بیشترین بودجه را در میان سازمان های تابعه وزارت ارتباطات به خود اختصاص داده است. با این حال به نظر می رسد فعالیت های این بخش آنطور که باید پررنگ نیست. دلیل آن را چه می دانید.

پرتاب ماهواره نباید تنها شاخص ارزیابی فعالیت ها باشد. ما هم اکنون پروژه های متعددی را برای تثبیت فناوری و تحقق راستا نقشه راه انجام داده و در دست انجام داریم. برای مثال تست ساخت ماهواره بری که بالای 100 تن است برای پرتاب ماهواره به مدار 36 هزار کیلومتری را در دستور کار داریم و این تست اوایل سال آینده انجام می گردد.

این پروژه بیش از 100 میلیارد تومان هزینه دارد. به این ترتیب کشور بعد از 40 سال دارای اولین ماهواره مخابراتی ایرانی می گردد که در مدار 36 هزار کیلومتری قرار می گیرد. البته این پروژه حدود 3 سال زمان می برد. در کنار آن پروژه های دیگر سنجشی و مخابراتی را در دستور کار داریم و اپراتور منظومه ماهواره ای آغاز به کار نموده است. منظومه ماهواره ای بالای یک میلیارد دلار سرمایه گذاری احتیاج دارد.

ما ساخت ماهواره صنعتی رادار را در کشور توسط یک کنسرسیوم قدرتمند آغاز نموده ایم و قرارداد آن در حال نهایی شدن است. تمامی برنامه های فضایی کشور صلح طلبانه بوده و با سرعت در حال پیش روی است.

*آخرین شرایط ماهواره پیغام 2 چگونه است؟ آیا زمان بندی برای پرتاب آن معین است؟

قرارداد پیغام 2 بسته شده و تیم طراحی و ساخت آن شکل گرفته و در حال اجرا فعالیت مطابق زمان بندی است. در همین ایام فاز اول طراحی این ماهواره را تحویل خواهیم گرفت. این ماهواره یک پروژه بسیار استراتژیک و با دقت تصویربرداری یک متر است که به دلیل دارا بودن تکنولوژی های تک، در این عرصه با گلوگاه فناوری روبرو هستیم و ساخت ماژول های این فناوری نیز در کشور در حال اجرا است. چرا که کشورهای دیگر این تکنولوژی را در اختیار ما قرار نمی دهند

همانطور که محموله دوربین ماهواره پارس نیز در داخل کشور ساخته شده است. در این ماهواره دوربین با قابلیت تصویربرداری 5 متر سیاه و سفید طراحی شده است که در فاز بعدی نیز دوربین 5 متر رنگی روی این پروژه تست می گردد. اینگونه ماژول ها توسط محققان در حال تست است و در ساخت ماهواره ها استفاده خواهد شد.

* برنامه ساخت کپسول فضایی به کجا رسید؟ آیا برنامه کشور برای اعزام انسان به فضا همچنان دنبال می گردد؟

ساخت کپسول فضایی در پژوهشگاه هوافضا دنبال می گردد و کوشش می کنیم اوایل سال آینده تحویل گیری آن انجام گردد. در این پروژه کل محموله زیستی را تحویل خواهیم گرفت و به زودی نیز قرارداد پرتابگر آن امضا می گردد. این کپسول قرار است که یک ربات را برای تزریق به مدار 130 کیلومتر زمین حمل کند. در این ربات تمام سنسورها وجود خواهد داشت تا بتوان تست فشاری که در این فضا متحمل می گردد را ارزیابی و شناسایی کنیم.

* شما از برنامه هایی برای اعزام فضانورد محقق با همکاری کشور روسیه به ایستگاه فضایی خبر داده بودید. آیا این برنامه همچنان در دستور کار است؟

ما علاقه مند به مشارکت در پروژه های تحقیقاتی بین المللی در حوزه فضا با کشورهای مختلف هستیم و هم اکنون تنها ظرفیت موجود مربوط به کشور روسیه است. اما از آنجایی که در ایستگاه فضایی چندین کشور از جمله آمریکا نیز مشارکت دارند، احتیاجمند مهیا شدن شرایط هستیم. گفته می گردد که در آینده نزدیک روسیه مستقل از آمریکا در ایستگاه فضایی حضور خواهد داشت و آمریکا قرار است که از این معاهده بیرون بیاید؛ در این صورت ما می توانیم در این فرآیند مشارکت داشته باشیم.

ما هم اکنون آمادگی خود را اعلام و طرح مساله نموده ایم. البته به ما پیشنهاد شده که در یک فضاپیما یک ایرانی را برای گردش به دور کره زمین اعزام کنیم اما این فضاپیما به ایستگاه فضایی نمی رود. ما با این پیشنهاد موافقت نکردیم. چرا که ما قصدمان گردشگری فضایی نیست و تحقیقات فضایی مدنظرمان است. یعنی محقق ایرانی در ایستگاه بین المللی فضایی برود.

هم اکنون در ایستگاه فضایی بین المللی کشاورزی آزمایش می گردد و تست های قلب انجام می دهند. ما هم تمایل داریم که در پروژه های تحقیقاتی بین المللی مشارکت داشته باشیم و منتظر فراهم شدن شرایط هستیم.

*در حوزه اکتشافات فضایی شرایط چگونه است؟ به نظر می رسد آنطور که باید کشورمان در این حوزه ورود ننموده است؟ برنامه ای برای این موضوع در دست نیست؟

پروژه ای با عنوان ماه گرد توسط بخش خصوصی قرار است انجام گردد و توافقات اولیه را انجام داده ایم. این پروژه مربوط به اکتشافات فضایی است. به این ترتیب که ماهواره ای با یک پرتابگر به مدار ماه می رود. هم اکنون یک تیم 18 نفره از یکی از دانشگاه های کشور، طراحی مدار راستا را آغاز نموده اند. ماهگرد اتفاق مهمی خواهد بود. هم اکنون امارات این پروژه را آغاز نموده و اطلاع رسانی وسیعی نیز در این حوزه دارد. محققان کشور ما نیز برنامه های خود را آغاز نموده اند. برنامه داریم که تا دو سال آینده اولین ماهگرد را به ماه (380 هزار کیلومتر فاصله از زمین) ارسال کنیم که این یک افتخار و اقتدار برای کشور در حوزه اکتشافات فضایی محسوب می گردد.

*برای ناوبری فضایی چه برنامه هایی دارید؟ قرار بود نمونه ایرانی جی پی اس برای موقعیت یابی ماهواره ای طراحی گردد. این پروژه به کجا رسید؟

هم اکنون چند کشور ماهواره ناوبری جهانی دارند. مانند آمریکا که GPS را دارد. چین بایدو و روسیه گلوناس و اروپا گالیله را به عنوان سامانه موقعیت یاب جهانی معرفی نموده اند و هند و ژاپن نیز سرویس های منطقه ای دارند.

این ماهواره ها در مدار 36 هزار کیلومتر و مدارات بالای 20 هزار کیلومتر قرار می گیرند و سرویس ناوبری می دهند. ما هم اکنون به این مدارات دستیابی نداریم. اما در برنامه منظومه ماهواره ای این موضوع را دیده ایم که بتوانیم در منظومه ماهواره ای در مدار لئو، سرویس های ناوبری بدهیم که از یاری ناوبری آغاز خواهیم کرد. به تازگی نیز بریتانیا با شرکت وان وب پروژه ای را به این شکل آغاز نموده است.

اما آنچه که در خصوص GPS بومی گفته شده بود، به معنای دستگاه های دریافت است نه خود ماهواره؛ باید توجه داشت که ماهواره و دستگاه دریافت اطلاعات دو موضوع جدا است. دستگاه GPS یکی از دستگاه هایی است که روی ماهواره قرار می دهند تا موقعیت یابی کند. ما نیز برای مثال در ماهواره ناهید 2 دستگاه موقعیت یابی تعبیه نموده ایم که خودمان بتوانیم بدون GPS، ناوبری را انجام دهیم. این دستگاه شرایط مکان و زمان را تحلیل نموده و مستقل از GPS کار می نماید.