قلم زنی؛ هنر ایجاد نقش و نگار بر فلز - مجله پیامک مسعود

قدمت قلم زنی در ایران

پیشینه قلم زنی را به زمان سکاها یا سیت ها نسبت می دهند که نژاد آریایی داشته اند. قدمت جام طلای حسنلو که در سال 1336 کشف شد و دارای نقوش برجسته ای چون خدایان سوار بر ارابه است به هزاره اول بر می گردد. جام های طلای مارلیک نیز از آثار قلم زنی همین دوره هستند.

از دوره مادها که در سده هفتم قبل از میلاد در ایران روی کار آمدند، آثار قلم زنی اندکی به جای مانده است.

با تشکیل حکومت هخامنشی هنر قلم زنی نیز متحول شد و بر دوران بعد از خود نیز تاثیر گذاشت. این دوره در واقع اوج هنر فلزکاری است اما به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار زیادی نابود شدند و به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شدند.

در زمان ساسانیان یعنی در سال های 224 تا 650 میلادی، به دلیل توسعه تجارت میان ایران، یونان و روم، هنر ایران از هنر یونان و روم تأثیر پذیرفت. مرسوم ترین ظروف این دوره سینی بود که ساسانیان تصاویر شکار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هدیه دادن را روی آن ها قلم می زدند.

جام طلای حسنلو

جام طلای مارلیک

هنر قلم زنی در دوره پس از اسلام

در سده های آغازین اسلامی، اعراب، هنر قلم زنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده های بعد در اثر علاقه هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، کم کم نقوش طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.

بشقاب نقره ساسانی

در دوره سلجوقیان، هنر قلم زنی مانند سایر رشته های هنری حمایت شد و توسعه پیدا کرد. ایجاد نقوش گیس باف شامل نوارهایی در تزیینات ظروف متداول شد. در این دوران، ترصیع فلزات به صورت مفتول های طلا، مس و نقره یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبای این دوره، مشبک کاری روی فلز است. ظروف سلجوقیان عمدتا دو خصوصیت داشت: یکی خوشنویسی خطوط و دیگری استفاده از خط کوفی در قلم زنی.

ترصیع در ظروف در دوره مغول و تیموری، به تقلید از دوره سلجوقی ادامه پیدا کرد. استفاده از هنر خوشنویسی در قلم زنی به وفور توسعه یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزئین شد. با حمله تیمور به ایران، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ ترین مرکز هنری آن روز شد. هنر قلم زنی در این شهر بسیار درخشید.

نقره کوبی روی فلزات، در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید. دراین دوره، انواع تنگ ها و کاسه های قلم زنی شده مرسوم شده بود. در دوره صفویه، تذهیب به خصوص استفاده از اسلیمی رواج داشت و بعلاوه در این دوره از خط نستعلیق و ثلث در کارهای قلم زنی استفاده می شد.

انواع سبک های قلم زنی

1. برجسته کاری

در این نوع قلم زنی ابتدا پشت کار را قیر نموده، سپس طرح را روی کار کاربن می نمایند و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می نمایند. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج نموده و این بار سطح پردازش شده را قیر اندود نموده و از طریق قلم هایی که عبارت اند از قوشه، کف رو، کف تخت و... ظرف را برجسته می نمایند.

خطوط نیم بر شده در پشت کار، راهنمای عمل قلم زنی است. پس از اینکه عمل برجسته کاری صورت گرفت، مجددا قیر را به سمت اولیه برگردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می گردد.

2. نیمه برجسته کاری

در این قلم زنی به جای استفاده از قلم های برجسته کاری از قلم های معمولی استفاده می گردد و به جای این که کار را از پشت برجسته نمایند، از طرف مقابل آن قدر زمینه را پایین می برند که سطح پردازش شده نمایان گردد.

3. ریزه قلم زنی

در این روش، کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم بر و روسازی و زمینه می گردد که دارای برجستگی نیست و بیشتر از طرح های گل و مرغ اسلیمی و... استفاده می گردد.

4. حکاکی

در این روش کار، به جای استفاده از چند قلم تنها از یک قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلم زنی را انجام می دهد. در واقع در این نوع قلم زنی، با استفاده از قلم تیزی گوشت فلز کنده می گردد.

5. مشبک کاری

در این روش به جای اینکه مثل ریزه قلم زنی زمینه بزنند یا مثل برجسته کاری زمینه را بخوابانند، زمینه را از سطح فلز جدا می نمایند. از این روش معمولا در قدیم در ساخت چراغ های فانوسی و محل هایی که قرار است از آن ها آب عبور کند استفاده می شد.

بیشتر فرآورده های فلزی که ظرف یک قرن اخیر در ایران ساخته شده از مس است که بسیاری از این فرآورده ها برای مصارف روزانه ساخته شده و بدون تزیین هستند و عنصر اصلی زیبایی آن ها همان شکل آن ها است ولی ظروف مسی که ارزش نمایشی بیشتری داشته اند معمولا مورد توجه صنعتگران و هنرمندانی چون قلم زن و کنده کار و گاه برجسته کار قرار گرفته اند.

اصفهان همواره از مراکز مهم هنر قلم زنی ایران بوده و هست و در حال حاضر بیشترین تعداد کارگاه های صنایع دستی اصفهان را کارگاه های قلم زنی مس و برنج تشکیل می دهد و تعداد شاغلین این رشته نسبت به سایر رشته ها بیشتر است.

دامنه هنر فلزکاری در ایران بسیار وسیع است؛ از جمله می توان از هنر مشبک کاری نام برد که وسایلی از قبیل فانوس، آباژورهای پرنقش و نگار مسی و برنجی، بخوردان، گلدان و پوشش بطری را شامل می گردد. مواد اولیه اصلی مورد مصرف سازندگان فرآورده های مس و برنج شامل مس، برنج و آلیاژهای این دو است.

ابزار کار صنعتگران این رشته از دو دسته تشکیل می گردد؛ یک دسته ابزاری که در مرحله ساخت محصولات مورد مصرف قرار می گیرد مانند دستگاه خم کاری، فرچه، کوره برقی، سندان و چکش. دسته دیگر ابزاری هستند که در مرحله قلم زنی مورد احتیاج است مانند دستگاه قیر آب کنی، پرگار، انواع قلم آهنی، چکش و...

شیوه انجام کار

برای قلم زنی ابتدا پشت سطحی که قرار است قلم زنی نمایند را با قیر می پوشانند تا ظرف طی مرحله قلم زنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم تاب برنداشته و از سر و صدای زیاد جلوگیری گردد. برای این عمل یعنی قیراندود کردن پشت کار، قیر جامد را در دستگاه ذوب قیر، ذوب می نمایند. سپس قیر ذوب شده را به صورت لایه لایه روی محل مورد نظر می کشند تا قشر نسبتا ضخیمی تشکیل گردد. پس از سرد شدن ظرف با کشیدن دوغاب سفیدی محل مورد قلم زنی را جهت طراحی آماده می نمایند. دوغاب مذکور صرفا برای بهتر نمایان شدن خطوط طراحی است که از طریق مداد کشیده می گردد. طراحی طرح های ظروف قلم زنی که بیشترا از طرح های سنتی الهام می گیرد به چند طریق انجام می گردد:

• رسم طرح از طریق شخص قلم زن که در طراحی نیز مهارت دارد به طور مستقیم روی سطح مورد نظر
• رسم طرح روی کاغذ و سوزنی کردن خطوط اصلی سپس از طریق کوبیدن سمبه (پارچه ای که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر نموده اند) روی کاغذ اثر قسمت های سوراخ شده را روی سطح کار ایجاد و سپس آغاز به قلم زنی می نمایند.

در حال حاضر در اصفهان یعنی مهم ترین مرکز ساخت و قلم زنی مس و برنج حدود 81 درصد از قلم زنان، خود طراح و اجرانماینده هستند، حدود 7 درصد از طرح های دیگران استفاده نموده و طرح های خریداری شده که روی کاغذ کشیده شده را مورد استفاده قرار داده و کپی کاری می نمایند و 12 درصد دیگر نیز به خرده کاری می پردازند.

زمانی که طرح ها و نقوش روی کار پیاده شد از طریق ابزاری به نام نیم بر یا قلم، خطوط اصلی را کنده کاری می نمایند آنگاه زمینه های کار را از طریق ابزارهای مختلف که انواع گوناگون قلم فلزی است نقش می زنند و به اصطلاح پر می نمایند. سپس نوبت روسازی است که در این مرحله روی طرح ها را با قلم هایی که بر سر آن ها نقش مایه های مختلفی حک شده است تزیین می نمایند. قلم های این مرحله عبارت اند از حصیری، قلم گیری، گرسواد، سمبه، یک تو، نیم ور، کلفتی، کف تخت و... این نام گذاری ها متناسب با نقش های حک شده بر سر هرکدام است. قلم هایی که در زمینه سازی به کار می رود عبارت اند از شوته، گرسوم، یک تو و...

قلم زنی به شیوه های مختلفی انجام می گردد. در صورتی که فقط گود کردن خطوط، مورد نظر صنعتگر باشد کار تقریبا ساده است. چه آنکه این کار به سادگی قابل انجام بوده و وی می تواند به یاری ضرباتی که بر خطوط وارد می نماید به آن ها حالت فرورفتگی بدهد ولی در بیشتر موارد قلم زنی روی فلز به طور برجسته انجام می گردد یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرورفته است که در این صورت باید قسمت های متن طرح با یاری ابزاری خاص کوبیده و گود گردد تا خطوط برجسته بماند و خودش را نشان دهد. گاهی نیز استادکار مربوطه ناچار است برای تکمیل کار از دو سوی محصول به قلم زنی بپردازد. در این صورت بعد از اتمام قلم زنی یک طرف محصول، قیر آن را پاک نموده و روی دیگرش را در قیر قرار می دهد و عمل قلم زنی را به انجام می رساند. بدیهی است در شرایطی که فرضا قلم زنی روی شیئی هموار نظیر سینی، بشقاب، کاسه و... مورد نظر باشد این کار به سهولت امکان پذیر بوده و صنعتگر مسئله ای نخواهد داشت. ولی چنانچه شیئی که قلم زنی روی آن انجام می گردد دارای حالت کروی یا بسته باشد نظیر تنگ های دهان تنگ، گلدان و... صنعتگران معمولا قسمتی را که باید برجسته نمایانده گردد را به طور مجزا ساخته آن را به گونه ای کاملا ظریف روی کار لحیم می نمایند. قسمتی که به طور افزوده روی محصول قرار می گیرد برای اینکه از زیبایی فرآورده نکاهد معمولا با نقوش فرورفته ای که لبه آن را با سطح محصول پیوند می دهد محاط می گردد.

گاهی نیز هنرمند قلم زن بر حسب ضرورت یا بنا به ذوق و سلیقه خود به مشبک کاری، ترصیع و طلاکوبی محصول می پردازد.

نقوشی که امروزه مورد استفاده قلم زنان قرار می گیرد بسیار متنوع بوده و متداول ترین آن ها عبارت است از:

مشبک که خود نوعی از قلم زنی است، اسلیمی، ختایی، گل و بوته شاه عباسی، مسجد شیخ لطف الله، منبت، اشکال حیوانی، شکار و... که در واقع طرح هایی هستند که از نگاره های عامیانه یا سنتی الهام و مایه گرفته است.

در مرحله قلم زنی از وسایلی استفاده می گردد که عبارت اند از:

• انواع قلم ها که گاه تعدادشان به 140 یا بیشتر نیز می رسد
• پرگار در اندازه های مختلف
• چکش
• متر
• قیچی
• دستگاه ذوب قیر

پس از اتمام کلیه عملیات قلم زنی، قیر را به یاری حرارت از محصول جدا نموده و به جای مانده آن بر بدنه ظرف را نیز با نفت پاک می نمایند. سپس ظرف قلم زده جهت هموار کردن یا صافکاری و در صورتی که قطعات جداگانه ای داشته باشد به منظور سوار کردن قطعات و لحیم کاری به کارگاه صنعتگر سازنده برده می گردد. البته لحیم کاری در این مرحله از طریق آلیاژ قلع صورت می گیرد تا قسمت های لحیم شده هم رنگ زمینه ظرف باشد و صافکاری نیز از طریق چکش چوبی یا چکشی که بر سر آن چرم قرار داده شده و جهت صاف کردن و هموار کردن ظرف که در هنگام قلم زنی تاب برداشته و فرورفتگی و برآمدگی پیدا نموده انجام می پذیرد.

پس از صاف کاری و چسباندن قطعات، ظرف جهت پرداخت به کارگاه پرداخت کاری برده می گردد و از طریق فرچه با صابون تمیز و پرداخت می گردد و بعد از آن از یک نوع واکس مخصوص یا دوده برای جلای کار استفاده می گردد. تا حدود بیست سال قبل کار، پرداخت تماما با دست صورت می گرفته است ولی در حال حاضر از طریق دستگاه فرچه نیز انجام می گردد.

مرحله نهایی و تکمیلی کار، سیاه کاری است که در کارگاه قلم زنی انجام می گردد. به این ترتیب که سطوح قلم زنی شده را از طریق مخلوطی از دوده و واکس می پوشانند به نحوی که کلیه قسمت های فرورفته از این مخلوط پر گردد. سپس سطح کار را از طریق قطعاتی از پارچه پاک نموده و صیقل می دهند لذا کلیه جزئیات قلم خورده و فرورفته به رنگ سیاه و قسمت های برجسته به رنگ اصلی ظرف در می آید که البته این امر موجب نمایاندن بیشتر و بهتر خطوط طرح و در نتیجه زیبایی بیشتر محصول می گردد.

در حال حاضر علاوه بر اصفهان که قلم زنی مس و برنج در آن از رونق فوق العاده ای برخوردار است در شهرهای تهران، طبس و کرمانشاه نیز قلم زنی روی مس تا حدودی مرسوم و متداول است.

ساخت و قلم زنی نقره

تهیه و ساخت اشیاء نقره ای و قلم زنی روی آن ها از گذشته های بسیار دور در ایران رواج داشته و در حال حاضر نیز در شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و تهران گروه هایی از هنرمندان مشغول به کار در این زمینه هستند.

ویژگی فراوری محصولات نقره ای و قلم زنی نقره در شهرهای مورد اشاره به توضیح زیر است:

شیراز

شیراز از قدیم مرکز عمده نقره سازی و قلم زنی روی نقره بوده است ولی کاهش تعداد صنعتگران همراه با گرانی نقره از رونق این رشته در حال حاضر کاسته است. در کارگاه های قلم زنی معمولا صنعتگران ابتدا طرح را به طور ذهنی و بدون استفاده از الگو روی محصول پیاده نموده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلم زنی می نمایند. معمولا قلم را نیز خود صنعتگران می سازند.

اصفهان

نقره سازی و قلم زنی نقره در اصفهان مانند دیگر صنایع دستی رایج در شهر مذکور دارای پیشینه تاریخی و رونقی چشمگیر است. تعداد شاغلین در این رشته نیز در مقایسه با شهرهای دیگر بیشتر و طبعا اندازه فراوری هم بالاتر است.

تبریز

اگرچه صنعت نقره سازی در تبریز از سابقه ای طولانی برخوردار است ولی در حال حاضر رونق گذشته را ندارد که دلیل اصلی آن را باید کمبود صنعتگران نقره کار، افزایش دستمزدها و گرانی بهای نقره دانست.

قلم زنی فرآورده های نقره در دو مرحله و در دو کارگاه مجزا از هم صورت می گیرد:

• کارگاه ساخت
• کارگاه قلمزنی

ساخت محصولات نقره ای

ماده اولیه مورد احتیاج هنرمندان نقره کار عبارت از نقره با عیار 84 است که به صورت ورق، سکه های نقره و اشیاء قدیمی در دسترس واقع شده است. ابتدا نقره را ذوب نموده و به صورت شمش درمی آورند. با نورد این شمش ها را به ورق های نقره تبدیل می نمایند و سپس با قیچی آن ها را به اندازه های دلخواه بریده و لحیم می نمایند و با چکش آن را به شکل دلخواه درمی آورند. اشیاء ساخته شده در این کارگاه ها عبارت اند از سرویس چای خوری، گلدان، شمعدان، جعبه، کاسه، قندان، قاب عکس و...

قلم زنی محصولات نقره

پس از ساخت محصول نقره ای آن را به کارگاه قلم زنی می برند. در کارگاه قلم زنی ابتدا طرح را به طور ذهنی و بدون استفاده از الگو روی محصول پیاده نموده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلم زنی می نمایند که قلم ها معمولا از طریق خود صنعتگران ساخته شده است. بعد از قلم زنی برای پرداخت و صیقل دادن بار دیگر فرآورده را به کارگاه بازگردانده و پس از این مرحله آن را به متقاضی عرضه می نمایند.

وسایل کار نقره کاران و قلم زنان نقره شامل انواع سوهان، قیچی، مته، قالب، قلم های فلزی، اره کمانی، انواع مختلف چکش، سندان، پرگار، میز چوبی، انواع گیره و چرخ پرداخت است و شیوه کار نیز همان است که در خصوص ساخت و قلم زنی مس و برنج گفته شد.